OPINIE: Help mensen met dementie: laat ze aardappelen schillen

Afgelopen maandag keken 1.500 mensen in de Koningin Elisabethzaal in Antwerpen naar Human forever , een documentaire van de jonge Nederlander Teun Toebes. Hij ging op zijn 21ste in een woonzorgcentrum tussen mensen met dementie wonen. In de jaren die volgden, reisde hij naar elf landen op vier continenten om te kijken hoe de zorg voor mensen met dementie anders kan. Dat resulteerde in een beklijvende film. Zoveel volk voor een documentaire is bijzonder, gezien de film over het weinig sexy thema dementie gaat. Maar het is ook logisch, gezien de kans dat je zelf met dementie wordt geconfronteerd een op vijf is. Omgaan met mensen met dementie is een van dé uitdagingen van onze tijd. Als we onze kijk op mensen met dementie niet fundamenteel veranderen, botsen we eerder vroeg dan laat op een muur.

“Ik ben toch niet meer van enig nut”, laat een 96-jarige huisgenoot van Teun optekenen in een woonzorgcentrum in Nederland. Als we mensen het gevoel geven dat ze alleen meetellen zolang ze functioneel nut vertonen, zijn we fout bezig. Toch heeft het nutsdenken ons in de greep. Denk maar aan de stigmatisering van langdurig zieken, huisvrouwen en al wie vandaag vanuit zijn 'onnuttige' positie wordt opgejaagd om toch maar snel weer van nut te zijn voor de samenleving.

De helft aan de pillen

Ook de ouderenzorg is doordrongen geraakt van economisch nutsdenken. Commerciële beursgenoteerde groepen nemen lokale woonzorgcentra over, met het oog op verhoogd rendement: hoe groter de groep, hoe efficiënter het beheer, hoe meer winst. Jammer genoeg bleek uit een enquête van Okra ook dat de duurste - vaak commerciële - woonzorgcentra net het minst personeel inzetten om voor ouderen te zorgen. Protocollen zeggen hoeveel minuten - ja, minuten - je met iedere mens bezig mag zijn. Voor een praatje of een knuffel is geen plaats in die 'waslijst' van taken. Dat resulteert in schrijnende cijfers qua medicatiegebruik om de bewoners 'kalm te houden'. Wie op zijn oude dag thuis blijft wonen, neemt veel minder psycho­farmaca. Uit een studie bij onze leden in woonzorgcentra bleek in 2018 al dat 40 procent van hen antidepressiva kreeg, en 19 procent antipsychotica. De recente studie van het Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg bevestigt die tendens. Daaruit blijkt dat bijna de helft van de mensen van 75 of ouder in een woonzorgcentrum antidepressiva krijgt voorgeschreven. In vijf jaar tijd is er dus weinig tot niets veranderd. De individuele verschillen tussen de woonzorgcentra tonen echter dat het anders kan.

Menselijkheid en menselijke nabijheid blijken de 'geneesmiddelen' die het best werken. Dat laat de documentaire op magistrale wijze zien. Een Noors woonzorgcentrum kon op één na alle bewoners van de angstremmers en kalmeringsmiddelen krijgen, louter en alleen door meer in te zetten op nabijheid. Eén erg angstige en daardoor onrustige man kreeg individuele begeleiding. Doordat er geen onrust meer was, had de grote 'restgroep' van medebewoners ook maar één begeleider nodig.

We zien ook een prachtig beeld uit een woonzorgcentrum in Vlaanderen. Het OCMW-woonzorgcentrum van Dendermonde - geen fancy architectuur, geen dure omkadering - waar een zorgkundige liefdevol over een oudere dame zegt: “Het beste medicijn voor Filo is nabijheid”, gevolgd door beelden van een verzorger die even rustig naast een oude dame in bed ligt.

Natuurlijk zijn in het groen gelegen, goed doordachte woonomgevingen, ingericht met natuurlijke materialen een fijne omgeving voor mensen met dementie. Maar ze zijn geen absolute voorwaarde voor menselijke zorg. Het verschil maken kan ook met kleine ingrepen.

Scherpe messen! Gevaarlijk!

Het trof me in de documentaire hoeveel aardappels er werden geschild door mensen met dementie. Met scherpe messen! Onverantwoord! Gevaarlijk! Toch zit in het kleine het grote: we hebben geen grotere budgetten nodig, zelfs geen grotere filosofie. We moeten loskomen van het nutsdenken en het veiligheidsdenken, en vertrekken vanuit levenskwaliteit. Welke ingrepen garanderen de beste levenskwaliteit voor mensen met dementie? Doen wat ze al heel hun leven doen: patatten schillen voor het avondeten. Als je helpt het eten te bereiden voor je medebewoners, dan voel je je 'van nut'.

Verandering zal een gezamenlijke inspanning vergen. De zorgsector kan dat probleem niet alleen oplossen. De departementen Zorg en Gezondheid worden wat honend de departementen van “nooit genoeg” genoemd. Er zullen altijd meer mensen en middelen nodig zijn. De mensen in de ouderenzorg werken zich uit de naad en vallen bij bosjes uit door de hoge werkdruk. Openstaande vacatures raken niet ingevuld. Daarom deze oproep: de zorg voor mensen met dementie is een zorg van ons allen. We moeten de zorg vermaatschappelijken.

“Ik ben de gelukkige, want ik mag voor mijn ouders zorgen”, vertelt de Zuid-Afrikaanse Arlene. “Ons is blij elkaar te zien”, vult haar vader met dementie aan. Mantelzorg kan loodzwaar zijn, maar als we de maatschappij inrichten om die te faciliteren, dan liggen de kaarten al anders. Als mantelzorgers niet ook nog hun kleinkinderen moeten opvangen én fulltime moeten werken tot hun 67, dan wordt hun rol draaglijk. Daarom moeten ook mensen uit het onderwijs, het bedrijfsleven, de media, de cultuursector, de academische wereld en de politiek de film bekijken. De verandering in onze omgang met mensen met dementie moet vanuit de hele maatschappij vertrekken. Zorg dragen voor elkaar: het is onze verdomde plicht.

Dit opiniestuk verscheen eerder in De Standaard